Sigara içmek ve alkol tüketmek, ağız kanseri oluşumunda en önemli iki risk faktörü olarak öne çıkmaktadır. Her iki alışkanlık da tek tek bakıldığında ciddi sağlık sorunları yaratır; ancak bir arada kullanıldıklarında, ağız mukozasında meydana gelen hasarın boyutu katlanarak artar. Sigaranın içerdiği kanserojen maddeler doğrudan hücre DNA’sına zarar verirken, alkol bu zararlı kimyasalların dokulara daha kolay nüfuz etmesine yardımcı olur. Ek olarak vücudun savunma mekanizmaları ve doku onarım süreçleri de bu ikilinin baskısı altında zayıflar. Kısacası “Neden özellikle bu ikili ağız kanseri riskini artırır?” sorusunun en net cevabı, sigara ve alkolün hem ayrı ayrı hem de bir arada vücudun onarım, bağışıklık ve hücresel dengede sürdürdüğü karmaşık süreci altüst etmesidir.
Sigara Kullanımı Ağız Kanseri Gelişimine Nasıl Katkıda Bulunur?
Sigaranın ağız kanseri riskini artırma biçimini anlamak için önce sigaranın içeriğine ve bu içeriğin hücreler üzerindeki etkilerine bakmak gerekir. Sigara dumanında bulunan binlerce kimyasal madde arasında en tehlikelileri, “kanserojen” olarak sınıflandırılanlardır. Örneğin tütünden kaynaklanan tütün-spesifik nitrozaminler (TSNA’lar) ve poli aromatik hidrokarbonlar (PAH’lar) ağız boşluğundaki dokuları doğrudan etkileyerek hücrelerde mutasyonlara yol açar. Bu maddeler, hücrelerimizin genetik şablonu olan DNA’ya bağlanıp “DNA adduct” denilen yapılar oluşturur. Böylece hücre bölünmeleri sırasında kritik genlerin bozulmasına veya tamamen susturulmasına neden olur.
Ağız dokusunu bir bina gibi hayal edersek, sigaranın içindeki bu kimyasallar, binanın temel kolonlarını ve kirişlerini yavaş yavaş çürüten asitli bir sıvı gibidir. Zamanla kolonlar (yani sağlıklı hücre yapısı) zayıflamaya başlar; onarım mekanizması, hasarı yeterince gideremez hale gelir. Özellikle TP53 gibi hücre çoğalmasını denetleyen tümör baskılayıcı genler zarar gördüğünde, hücreler kendilerini “sınırsız bölünmeye” ayarlı bir makineye dönüştürebilir.
Sigaranın bir diğer zararlı etkisi ise oksidatif stres ve kronik iltihap (enflamasyon) yaratmasıdır. Tütün dumanındaki serbest radikaller (reaktif oksijen türleri) hücre zarlarını, proteinleri ve DNA’yı hedef alarak hasar mekanizmalarını tetikler. Bu vücudun onarım kapasitesini aşan bir sürece yol açtığında, hücrelerin yapısal bütünlüğü bozulur. Örneğin diş etlerinde ve dil yüzeyinde sürekli tahriş oluşturan sigara dumanı, dokuların normal onarım döngüsünü kesintiye uğratır. İyileşemeyen kronik yaralar veya uzun süreli irritasyonun olduğu bölgeler, kanserin gelişimi için adeta bir “kuluçka ortamı” yaratır.
Sigaranın ek bir olumsuz yanı da ağız içerisindeki yararlı bakterilerin çeşitliliğini azaltarak mikrobiyom dengesini bozmasıdır. Sağlıklı bir ağız florası, patojen mikroorganizmaların aşırı çoğalmasını engeller ve mukozada koruyucu bir bariyer işlevi görür. Sigara kullanımıyla bu flora bozulduğu için, hem enfeksiyon riski artar hem de doku hasarı uzun vadede ciddi boyutlara ulaşabilir.
Bu sürece ek olarak sigaranın damarsal yapı üzerine de olumsuz etkileri vardır. Özellikle nikotin, damarları daraltarak kan akışını zayıflatır. Bu dokuya ulaşan oksijen ve besin miktarını azaltır; hasar gören hücrelerin onarım hızını düşürür. Sağlıklı kan dolaşımı, bağışıklık hücrelerinin ve onarıcı maddelerin sorunlu bölgelere erişmesini kolaylaştırırken, sigara kullanımında bu destek zayıflamış olur.
Alkol, Ağız Kanseri Riskini Artırmada Ne Rol Oynar?
Alkol, özellikle uzun süreli ve yüksek miktarlı kullanımda, ağız kanseri için önemli bir risk faktörüdür. İlk bakışta birçok kişi alkolün zararlı etkisini sadece karaciğerle ilişkilendirse de ağız ve boğaz dokularındaki etkileri de en az karaciğer kadar ciddiye alınmalıdır. Alkol (etanol) vücuda girdiğinde, karaciğerde ve ağız boşluğunda bulunan bakterilerle etkileşim halinde asetaldehit adlı bir ara ürüne dönüştürülür. Asetaldehit, bilinen bir kanserojendir ve DNA’ya doğrudan bağlanarak hasara yol açar.
Ağız dokusunu bir koruma kalkanı gibi düşünürsek, alkol bu kalkanı zayıflatan bir “erozyon” etkisi yaratır. Alkolün dehidrasyona (cilt ve mukoza kurumasına) yol açma özelliği, ağız mukozasını daha geçirgen hale getirir. Yani ağzın iç yüzeyindeki bariyer niteliğindeki hücreler büzüşür ve aralarında mikroskobik boşluklar oluşur. Bu boşluklardan giren diğer zararlı maddeler—özellikle tütünün kanserojen bileşenleri—hücrelere daha rahat zarar verebilir.
Alkol aynı zamanda inflamasyon (iltihap) seviyesini de yükseltir. Sürekli tahriş olan dokular; onarıcı mekanizmalar çalışsa bile tamamen iyileşemeyebilir. Bu kronik enflamatuar durum kanserin gelişimini tetikleyen hücresel değişikliklere zemin hazırlar. Örneğin çeşitli araştırmalar ağır içicilerde sıkça görülen kronik farenjit veya özofagit gibi iltihaplı durumların, zamanla dokularda premalign (kanser öncülü) lezyonların gelişmesine kapı aralayabileceğini göstermiştir.
Dikkate alınması gereken bir diğer konu, alkolün beslenme yetersizliklerine yol açabilmesidir. Aşırı alkol tüketimi, özellikle B vitaminleri (örneğin folat) ve diğer antioksidan maddelerin emilimini bozabilir. Folat eksikliği, hücre bölünmesinin düzenlenmesinde kilit rol oynayan DNA sentezini olumsuz etkiler. Antioksidan eksikliği de serbest radikallerin hücre hasarını artırmasına sebebiyet verir. Böylece hücrelerdeki bozulmuş DNA, düzeltilmeden kalabilir.
Sigara ve Alkolün Birleşik Kullanımı Ağız Kanseri İçin Neden Özellikle Tehlikelidir?
Sigara ve alkolün birlikte kullanılmasının, ağız kanseri riskini “katlanarak” artırdığı yaygın bir tıbbi gerçektir. Bu durum iki maddenin birbirinin zararlı etkilerini güçlendirici biçimde etkileşim göstermesinden kaynaklanır.
Bir benzetme yapmak gerekirse, sigara vücuda sürekli zarar veren bir “delici matkap” ise, alkol onu “keskinleştiren ve daha derine nüfuz etmesini sağlayan yağlayıcı” gibi davranır. Tütün dumanındaki kanserojen maddelerin (nitrozaminler, PAH’lar vb.) dokulara girişini kolaylaştıran etkenlerden biri, alkolün mukozayı geçirgen hâle getirmesidir. Ayrıca ağız dokusu, alkol nedeniyle kuruduğunda, cilt ve mukoza hücreleri arasındaki koruyucu bariyer de zayıflar.
Bu kombinasyonun bir diğer kritik boyutu asetaldehit miktarının artmasıdır. Hem sigara hem de alkol, bu zararlı bileşiğin ortaya çıkmasına katkıda bulunur. Sigara içen bir kişi yoğun alkol tükettiğinde, ağızdaki mikrobiyal flora ve dokular çok daha fazla asetaldehitle karşılaşır. Asetaldehit doğrudan DNA ile bağ kurarak mutasyonlara yol açar, ayrıca hücrenin onarım mekanizmalarını da sekteye uğratır.
Yapılan geniş katılımlı epidemiyolojik çalışmalar hem yoğun sigara içen hem de ağır alkol tüketen kişilerin ağız kanserine yakalanma riskinin 30 kat veya daha fazla artabileceğini göstermiştir. Buradaki temel mesele, risk faktörlerinin sadece “toplanmaması,” aynı zamanda “birbirini katlamasıdır.” Yani iki alışkanlıktan birine sahip olmak riski çarpıyorsa, ikisine de sahip olmak çarpı etki yapar.
Bu yüksek risk, genellikle şu mekanizmalarla açıklanabilir:
Artan kanserojen yükü: Sigara zaten birçok toksik madde içerirken, alkol de ek bir toksik yük getirir. Birleşik kullanımla hücrelere ulaşan toplam zehirli madde miktarı tavan yapar.
Zayıflayan onarım mekanizması: Vücut, tütünün oluşturduğu DNA hasarını tamir etmeye çalışırken, aynı anda alkolün getirdiği ek oksidatif stres ve inflamasyonla baş etmek zorunda kalır.
Bağışıklık baskılanması: Hem sigara hem de alkol, bağışıklık sisteminin kanserli hücreleri veya anormal dokuları erkenden tanıma kapasitesini zayıflatır.
Doku yenilenmesinin bozulması: Mukozadaki hücreler hızla yenilenir, fakat kronik zararlı etki bu yenilenme hızını ve kalitesini düşürür.
Damar yapısının bozulması: Sigaranın daraltıcı etkisi ve alkolün yarattığı dehidrasyon, dokunun beslenmesini ve oksijenlenmesini iyice zayıflatır.
Ağız Kanseri Riskini Artıran Tütünde Bulunan Spesifik Kimyasallar Nelerdir?
Tütün içerisinde bulunan kimyasalların sayısı binlerle ifade edilir. Ancak ağız kanseri riskini özellikle artıran belirli bileşenler mevcuttur. Öne çıkanların başında tütün-spesifik nitrozaminler (TSNA’lar), poli aromatik hidrokarbonlar (PAH’lar) ve bazı ağır metaller gelir. Bunların bir kısmı duman yoluyla, bir kısmı da tüttürülen tütünün direkt temas etmesiyle ağız dokusuna taşınır.
Tütün-spesifik nitrozaminler (TSNA’lar):
En bilinen örnekler N’-nitrosonornikotin (NNN) ve 4-(metilnitrosamino)-1-(3-piridil)-1-bütanon (NNK)’dir.
Bu maddeler vücutta metabolize edildiğinde, DNA ile bağlanan reaktif moleküller oluştururlar. Özellikle TP53 gibi tümör baskılayıcı genlerin mutasyona uğramasında önemli rol oynadıkları gösterilmiştir.
Poli aromatik hidrokarbonlar (PAH’lar):
Benzo(a)piren gibi PAH’lar, yetersiz yanma ürünleri olarak sigara dumanında yer alır.
Bu moleküller enzimatik dönüşümlerle daha reaktif türevlerine (diol epoksitler) dönüşür. Oluşturdukları “DNA adduct”lar hücrenin bölünme ve onarım süreçlerini bozar.
Ağır metaller (örneğin kadmiyum ve kurşun):
Metal bileşikleri doğrudan DNA’da kırıklar oluşturabilir veya oksidatif stresi tetikleyerek hücre hasarını hızlandırır.
Bazı araştırmalar, kadmiyumun özellikle DNA tamir mekanizmalarını bloke ettiğini göstermiştir.
Formaldehit ve asetaldehit:
Formaldehit, sigara dumanında bulunan keskin kokulu, güçlü bir tahriş edicidir; DNA sarmalında çapraz bağlanmalara yol açarak gen ifadesini bozar.
Asetaldehit daha çok alkol metabolizmasıyla gündeme gelse de sigara dumanında da bulunur ve mukozal tahrişi artırarak kanserleşme riskini güçlendirir.
Diğer uçucu organik bileşikler:
Sigaranın yanmasıyla ortaya çıkan fenoller ve aminler de hücrelerde toksik etki yaratabilir.
Bazen sigara dumanı, “gözle görünmeyen ama her çekişte vücuda giren bir kimyasal kokteyl” olarak betimlenir. Ağız boşluğu, bu kokteyle doğrudan maruz kalan ilk temas noktasıdır. Diğer organlara ulaşmadan önce bu maddeler, dil, diş etleri, yanak mukozası ve boğazı kaplayan epitel hücreleriyle “sıcak temas” kurar. Bu durum neden özellikle ağız kanserlerinin sigarayla bu kadar yakından ilişkilendirildiğini de açıklar.
Dumanlı tütün ürünlerinin yanı sıra dumansız (çignemelik) tütün ürünleri de benzer riskleri içerir. Bazı insanlar çiğneme tütünü veya benzeri ürünlerin sigaradan daha az zararlı olduğunu düşünse de aslında bu ürünler de ağız mukozasında uzun süreli temasa yol açarak benzer kimyasalları direkt dokuya aktarabilir. Sonuç olarak hangi tütün ürünü olursa olsun, içerisinde barındırdığı kimyasalların ağız kanseri riskini artıran ciddi tehlikeler taşıdığı aşikârdır.
Alkol Tüketimi Ağız ve Boğazdaki Hücreleri Nasıl Etkiler?
Alkol tüketimi ağız ve boğazdaki hücrelerde çok katmanlı bir dizi etkiye yol açar. En temelinde, etanolün mukozal yüzeyde kurutucu ve tahriş edici özelliği vardır. Ağız ortamının sağlıklı kalmasında rol oynayan tükürük salgısı, bir nevi “doğal savunma kalkanı” işlevi görür. Ancak alkol, bu tükürüğün hacmini ve içeriğini değiştirebilir; sonucunda tükrük akışında azalma, ağız kuruluğu ve mukozada çatlaklar oluşabilir.
Bununla birlikte alkol vücudumuzda asetaldehit adı verilen kanserojen bir bileşiğe dönüşür. Bu dönüşümün önemli bir kısmı karaciğerde gerçekleşse de ağız florasını oluşturan bazı bakteriler ve hatta hücresel enzimler de etanolü asetaldehite dönüştürebilir. Asetaldehit, DNA’yı tıpkı yapıştırıcı ile yapışmış gibi birbirine bağlayan moleküler köprüler kurar. Bu köprüler normal hücre bölünmesini engelleyerek hatalı çoğalmaların (mutasyonların) artmasına sebep olabilir.
Dahası, alkolle sürekli temas eden boğaz ve yemek borusu hücreleri, kronik enflamasyona maruz kalır. Bir yara düşünün; tekrarlayan tahriş ile hiçbir zaman tamamen kapanamayan bir yara haline gelir. Vücut, bu bölgeyi iyileştirmek için sürekli “alarm” hâlindedir. Bu uzun süreli onarım ihtiyacı, hücrelerin normal yaşam döngüsünü bozarak, zamanla kanserleşebilen anormal hücrelerin oluşumuna zemin hazırlar.
Alkol tüketimi aynı zamanda besin emilimini olumsuz etkiler. Özellikle vitaminler, mineraller ve folat gibi hücre bölünmesi ve tamiri için önemli mikronutrientlerin emilimi azalır. Örneğin folat eksikliğinin uzun vadede hücrelerin DNA sentezinde sorunlara yol açtığı bilinir. Bu durum ağız ve boğaz gibi hızlı yenilenen bölgelerde hücrelerin hasarı onarmasını daha da zorlaştırır.
Bağışıklık sistemi açısından da alkolün etkisi küçümsenemez. Ağız ve boğaz, vücudun dış ortamla en fazla temas hâlinde olduğu bölgelerden biridir. Alkol, bu bölgedeki immün yanıtı zayıflatabilir ve patojenlerin, toksinlerin veya kanserojen maddelerin dokulara yerleşme ihtimalini yükseltir. Tükürükte bulunan immünoglobulinler (IgA gibi) ve lizozim gibi antimikrobiyal maddeler, yüksek alkol tüketimine bağlı olarak azalabilir.
Sigara İçenlerde Orta Düzeyde Alkol Kullanımı Hala Ağız Kanseri Riskini Artırabilir Mi?
Birçok insan, “Aşırıya kaçmıyorum, biraz içki içiyorum,” diyerek alkolün daha hafif dozlarda zararlı etkilerinden kaçınılabileceğini düşünür. Ancak özellikle sigara kullanma alışkanlığı varsa, orta düzeyde alkol tüketimi bile ağız kanseri riskini hissedilir derecede artırabilir. Burada kritik nokta, sigaranın zaten mukozayı hassaslaştırıyor ve DNA tamir mekanizmalarını zorluyor oluşudur. Sigara kullanan bir bireyin ağız içi hücreleri, halihazırda pek çok kanserojen maddeye maruz kalır. Dolayısıyla alkolün eklenmesi, bu hücreler için ekstra bir “yük” anlamına gelir.
“Orta düzeyde alkol” kişiden kişiye değişebilir, fakat genel tıbbi literatürde erkekler için günde 2 kadeh, kadınlar için günde 1 kadeh civarında bir ölçekten bahsedilir. Bu miktarın üzerine çıkıldığında ise “orta düzey” aşılarak “yüksek riskli tüketim” kapsamına girilir. Ancak günde 1-2 kadeh bile olsa, sigara içen bir kişinin ağız mukozası zaten nikotinin ve diğer toksik maddelerin etkisi altındadır. Alkol, bu zehirli maddelerin hem daha derine hem de daha yaygın biçimde etki etmesine yol açarak etkileşimi kuvvetlendirir.
Ayrıca orta düzeyde alkol tüketen bir sigara kullanıcısında, kronik düşük doz alkolün bağışıklık sisteminde ve tükürük sekresyonunda yaratacağı küçük değişikler bile önemlidir. Bu küçük değişiklikler, sağlıklı bir insanda belki ihmal edilebilir düzeyde olurken, sigaranın getirdiği hasarla birleştiğinde fark edilir bir risk artışına neden olabilir. Birkaç damla zehir ile biraz zehir karıştırıldığında toplam etki yine zehir olmaya devam eder misali, hafif veya orta düzeyde alkol tüketimi dahi sigaranın oluşturduğu tabloyu ağırlaştırmaya yeterli olabilir.
Bilimsel araştırmalar da bu durumu destekler. Bir çalışmada, gün içerisinde yalnızca birkaç kadeh şarap veya bira tüketen ancak sigara da içen bireylerde, içmeyen ve sigara kullanmayanlara oranla ağız kanseri gelişme riskinin anlamlı derecede yüksek olduğu belirlenmiştir. Bu da gösteriyor ki ortalama veya “makul” kabul edilen miktarlarda alkol almanın, eğer sigara kullanımı varsa, riski ortadan kaldırmadığı gibi büyük ölçüde artırdığı söylenebilir.
Sigara ve Alkolün Ağız Kanseri Üzerinde Çarpıcı Etkisini Gösteren Bilimsel Çalışmalar Nelerdir?
Konu sigara, alkol ve ağız kanseri olduğunda, bilim dünyasında pek çok kapsamlı çalışma yapılmıştır ve bunların sonuçları genelde “çarpıcı” olarak nitelendirilir. Özellikle yüksek katılımlı epidemiyolojik araştırmalar ve metaanalizler, bu iki alışkanlığın kanser riskini kat be kat artırdığını net biçimde ortaya koyar.
Örneğin büyük bir kohort çalışmasında, günde bir paket veya daha fazla sigara içenlerin, hiç içmeyenlere göre ağız ve yutak kanserine yakalanma riskinin 5-10 kat fazla olduğu belirtilmiştir. Buna ek olarak aynı katılımcı grubunda yoğun alkol tüketimi de hesaba katıldığında, riskin 30 kat ve üzerine çıktığı rapor edilmiştir. Bu dramatik fark, sigara ve alkolün birlikte kullanımının yalnızca “toplayıcı” değil “çarpıcı biçimde katlayıcı” bir etki oluşturduğunu gösterir.
Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve bağlı olduğu Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC), yayınladıkları raporlarda ağız ve yutak kanserlerinin en önemli nedenlerinin tütün ve alkol olduğunu açıkça vurgular. Özellikle “IARC Monographs” adlı kaynakta, hem sigara hem de alkol, Grup 1 kanserojen olarak listelenmiştir. Bu bilim insanlarının bu maddelerin kansere neden olduğu konusunda çok yüksek seviyede kanıt topladığını ifade eder.
Dünyanın farklı coğrafyalarında yapılan vaka-kontrol çalışmalarında da benzer sonuçlar elde edilmiştir. Örneğin Asya’da yürütülen bir araştırmada, kültürel olarak farklı tütün ve alkol tüketim biçimleri (örneğin çiğneme tütünü veya pirinç şarabı) incelenmiş, ancak sonuç değişmemiştir: Tütün ve alkol kullanımının ortak paydası, ağız kanseri insidansının ciddi şekilde artmasıdır.
Bazı çalışmalar ise doz-cevap ilişkisini araştırmıştır. Yani ne kadar çok sigara içiliyor veya ne kadar sık içki tüketiliyorsa, ağız kanseri riski o derece yüksek bulunur. Birikimli olarak bakıldığında, “paket-yıl” hesabı veya “yıllık ortalama alkol ünitesi” gibi ölçütler, riski ölçmek için kullanılır. Bu metrikler ne kadar yüksekse, kanser olasılığının da o kadar yüksek olduğu görülmüştür.
Sigara ve Alkol Kullanımı Ağız Kanserinin Erken Teşhisini Nasıl Etkiler?
Ağız kanserinin erken teşhisinde en önemli stratejilerden biri, ağızdaki anormal değişiklikleri erken dönemde fark etmektir. Ancak sigara ve alkol kullanımı, bu süreçte çeşitli engeller doğurabilir. Öncelikle, sigara içmek ağız içerisinde kronik tahrişe ve koyu renkli lekelerin veya kalınlaşmış dokuların oluşumuna neden olur. Pek çok kişi bu belirtileri sigaranın “normal” yan etkisi olarak algılayıp hekime veya diş hekimine başvurmayı geciktirebilir.
Aynı şekilde alkol de ağız içinde yanma, kuruluk ve hatta küçük yaralara yol açabilir. Bu yaralar ya da kızarıklıklar kimi zaman kanser öncülü lezyonlarla benzer görünümde olabilir. Ancak kişi, “Alkol alıyorum, bu normal tahrişten kaynaklanıyor” düşüncesiyle belirtileri hafife alabilir. Böylece kanserli veya kanser öncülü dokular uzun süre gizli kalabilir.
Bunun yanında, hem sigara içen hem de alkol tüketen kişiler genellikle düzenli diş hekimi kontrollerine gitme konusunda daha az istekli olabilir. Özellikle ağız kokusu, dişlerde tartar ve benzeri sorunlar nedeniyle doktora gitmekten çekinen veya alışkanlık olarak da kontrole zaman ayırmayan bir kitle söz konusudur. Bu ihmal, kanserin erken dönemde yakalanma olasılığını düşürür. Halbuki düzenli ağız muayenelerinde dil, yanak ve diş etlerinde oluşabilecek şüpheli lezyonlar çok erken safhada tespit edilebilir.
Ayrıca sigara ve alkolün bağışıklık sistemini baskılaması, kimi kanserli hücrelerin daha hızlı yayılmasına yol açabilir. Özellikle oral mukozadaki lenf düğümleri ve lokal savunma hücreleri, zararlı patojenleri ve atipik hücreleri erken dönemde tespit etmekle görevlidir. Bu savunma zayıfladığında, kanserin erken belirtileri ya görülmez ya da kısa sürede daha ciddi hâle gelir. Sonuç olarak erken teşhis “penceresi” kısalır veya tamamen kapanır.
Erken teşhisi güçleştiren bir başka faktör de semptomların üst üste binmesidir. Sigara içen ve alkol kullanan bir kişide, sık sık öksürük, boğaz yanması, hafif kanama veya tükürükte renk değişikliği gibi belirtiler ortaya çıkabilir. Bunlar zaman zaman enfeksiyon veya basit tahriş kaynaklı olsa da aynı belirtiler ağız kanserinin habercisi de olabilir. Kişi, her zamanki semptomlarıyla benzer bulduğu için üzerinde durmayabilir. Bu nedenle sigara ve alkol kullanımı, ağız kanserinin erken uyarı işaretlerini gözden kaçırma ihtimalini belirgin biçimde artırır.
Sigara İçenler ve Ağır Alkol Tüketenler Neden Ağız Kanserinin İleri Aşamalarını Geliştirme İhtimali Daha Yüksektir?
Sigara içen ve ağır alkol tüketen bireylerin, ağız kanserini erken evrede yakalama şansı daha düşüktür; bu nedenle genellikle kanser ileri aşamalara ulaşana dek fark edilmeyebilir. Bunun birkaç temel nedeni vardır:
Yüksek Doku Hasarı:
Yoğun sigara ve alkol kullanımı, ağız mukozasının sürekli olarak tahrişine ve hasara uğramasına yol açar. Bu kronik hasar durumu hücrelerin kendini onarma ve yenileme kapasitelerini aşındırır. Sonuç olarak zayıf düşen doku, kanserli hücrelerin yayılması için elverişli bir zemin hazırlar.
Zayıf Bağışıklık Yanıtı:
Hem sigaranın hem de alkolün bağışıklık sistemi üzerindeki baskılayıcı etkisi, vücudun “kanserli hücre avcısı” olarak nitelendirilen savunma hücrelerinin etkinliğini düşürür. Kanserli hücreler, bağışıklık sistemi tarafından erken safhalarda tanınıp yok edilemezse, kontrolsüz biçimde çoğalmaya devam eder.
Belirti Maskeleme ve Geç Fark Edilme:
Sigara kaynaklı kronik öksürük, boğazda yanma, ağız kokusu veya küçük ülserler, kanserin erken evredeki belirtileriyle karışabilir. Yoğun alkol alımının tetiklediği yaralar, diş eti kanamaları ve benzeri semptomlar da geçici olduğu düşünülerek göz ardı edilebilir. Bu nedenle kansere işaret eden belirtiler fark edilse bile, kişi onları “alışılmış” etkiler sanıp uzman görüşünü erteleyebilir.
Düzenli Kontrol Eksikliği:
Ağır sigara ve alkol kullanımı ile sağlıklı yaşam alışkanlıklarının (düzenli diş hekimi veya doktora gitme) ters orantılı olduğu görülür. Birçok kişi bu alışkanlıklardan ötürü dişlerde ve diş etlerinde oluşan problemlerden çekinerek doktora gitmeyebilir veya gitmeyi erteler. Bu erteleme, kanserin ilerlemesine ve daha geç evrelerde teşhis edilmesine neden olur.
Daha Agresif Tümör Tipleri:
Bazı araştırmalar, yoğun sigara ve alkol kullanımının tetiklediği ağız kanserlerinde tümörün daha agresif seyredebileceğini öne sürmektedir. Çünkü yüksek orandaki toksik maddeler, hücrelerin genetik yapısında birikimli hasara yol açarak hızlı büyüme ve erken metastaz yapma eğilimi gösterebilen tümörlerin gelişmesini kolaylaştırır.
Sigara İçenler ve Alkol Tüketenler Arasında Ağız Kanseri Riski İstatistikleri Nelerdir?
Dünya genelinde istatistikler, sigara ve alkol kullanımının ağız kanseri riskini çarpıcı biçimde yükselttiğini tekrar tekrar doğrular. Farklı bölgelerden ve farklı popülasyonlardan elde edilen veriler, ortak bir sonuca işaret eder: Tütün ve alkol ne kadar yoğun ve uzun süreli kullanılırsa, risk o kadar artar.
Kombine Etki: Çeşitli çalışmalarda, hem sigara içip hem de ağır alkol tüketen bireylerde ağız kanseri gelişme riskinin 30 kata kadar yükselebildiği gösterilmiştir. Bazı araştırmalarda bu oran 36’ya kadar çıkabilir. Bu hiç sigara içmeyen ve alkol kullanmayan bir kişiye kıyasla olağanüstü yüksek bir orandır.
Sigara Etkisi: Tek başına sigara içenlerde bile riskin 5 ila 10 kat arasında arttığı saptanmıştır. Bu artış, günde kaç adet sigara içildiğine, sigaraya başlama yaşına ve toplam paket-yıl miktarına göre değişebilir.
Alkol Etkisi: Tek başına alkol tüketimi de riski artırır. Haftada 21 kadeh veya daha fazla alkol tüketen kişilerde, hiç içmeyenlere göre ağız ve boğaz kanseri olasılığı belirgin biçimde yükselir.
Orta Düzeyde Kullanım: Orta düzeyde kullanım için dahi (örneğin günde 1-2 kadeh), eğer birlikte sigara içiliyorsa, riskin 3 ila 5 kat arasına çıktığı bildirilmiştir.
Eşlik Eden Faktörler: Sosyoekonomik durum beslenme alışkanlıkları, genetik yatkınlıklar ve hijyenik koşullar da risk üzerinde etkili olabilir. Ancak istatistiklerde en baskın değişkenler, çoğunlukla tütün ve alkolün miktarı ve süresidir.
Sigara ve Alkol Kullanımı Ağız Dokularındaki DNA’yı Hasara Uğratmak İçin Nasıl Etkileşir?
Sigara ve alkolün ağız dokularında neden bu kadar tahrip edici bir etkiye sahip olduğunu anlamak için, hücre DNA’sının nasıl korunduğunu ve nasıl hasar gördüğünü hatırlamak gerekir. İnsan vücudu normal şartlar altında DNA’yı koruyan ve onaran çok sayıda mekanizmaya sahiptir. Ancak sigara ve alkol, bu mekanizmaları altüst edebilir.
Kimyasal Saldırı (Adduct Oluşumu):
Sigara dumanında bulunan nitrozaminler ve PAH’lar, DNA iplikçiklerine “yapışarak” hücrenin normal işleyişini bozar.
Alkol ise ağız boşluğunda asetaldehit gibi reaktif maddelere dönüşür. Asetaldehit de DNA üzerinde benzer şekilde “kitleyici” etkiler yaparak genlerin doğru okunmasını engeller.
Oksidatif Stres ve Serbest Radikaller:
Hem sigara hem de alkol, hücre içinde serbest radikal oluşumunu artırır. Bu radikaller, DNA zincirine elektron çalma veya ekleme gibi kimyasal saldırılarda bulunabilir. Sonuçta zincirde kırılmalar, mutasyonlar oluşur.
Bu durum hücre tamirine fırsat bırakmayacak kadar yoğun veya sürekli hâle geldiğinde, kalıcı genetik bozukluklar ortaya çıkar.
Onarım Sistemlerinin Baskılanması:
Vücudun hasarlı DNA’yı onarmak için kullandığı enzim sistemleri (örneğin nükleotid eksizyon onarımı veya baz eksizyon onarımı) sigara ve alkolün yarattığı toksik ortamda optimal çalışamaz.
Sigara ve alkol ayrıca bağışıklık hücrelerinin aktivitesini de baskılayarak, anormal hücreleri temizleme kapasitesini zayıflatır.
Hücresel Mikroortamın Değişimi:
Sürekli tahriş ve iltihap, çeşitli sitokinler ve büyüme faktörleri salgılanmasına yol açar. Bu maddeler, bazen kontrolsüz hücre çoğalmasını tetikler.
Bu enflamatuar ortamda büyüyen hücreler, kısmen “hasarlı” olsalar bile dışlanmak yerine çoğalmaya devam edebilir.
Epigenetik Değişiklikler:
Sigara ve alkol, DNA’nın metilasyon düzeyini ve histon proteinlerinin yapısını değiştirebilir. Bu durum hücrelerin kontrolsüz biçimde bölünmesini engelleyen bazı genlerin ifadesinin kapanmasına neden olabilir.
Sigara İçenler ve Alkol Tüketenler İçin Ağız Kanseri Riskini Azaltacak Önleyici Tedbirler Nelerdir?
Ağız kanserinden korunmanın en temel yolu, risk faktörlerini mümkün olduğunca ortadan kaldırmaktır. Sigara ve alkol, bu risk faktörlerinin başında geldiği için ilk ve en önemli adım, her iki alışkanlığı da bırakmak veya en aza indirmektir. Elbette bu alışkanlık düzeyine gelmiş bir davranışı değiştirmek anlamına gelir ve zorlayıcı olabilir. Ancak alınacak her tedbir, ağız kanseri riskinde ciddi bir azalma sağlayabilir.
Sigara Bırakma ve Alkolü Azaltma:
Birçok ülkede ücretsiz veya düşük maliyetli sigara bırakma programları ve destek hatları mevcuttur. İlaç tedavileri, nikotin bantları veya psikolojik danışmanlık gibi yöntemler etkili olabilir.
Alkol tüketimini kesmek veya haftalık kadeh sayısını WHO gibi kurumların önerdiği ölçülere çekmek (kadınlar için haftada 7, erkekler için haftada 14 birimin altı gibi) riski önemli ölçüde düşürebilir.
Düzenli Diş Hekimi ve Doktor Kontrolleri:
Ağız kanseri, diş hekimleri tarafından yapılan basit bir ağız içi muayeneyle bile erken dönemde yakalanabilir. Bu nedenle sigara ve alkol kullananların yılda en az 2 kez diş hekimine gitmeleri önerilir.
Dilde veya yanaklarda renk değişikliği, kalıcı yara veya şişlik gibi belirtiler varsa derhal bir uzmana başvurulmalıdır.
Beslenme Düzenlemesi:
Bol sebze ve meyve ağırlıklı, antioksidan yönünden zengin bir beslenme planı, vücudun kanserle savaş kapasitesini artırır. Folat, B vitaminleri, C vitamini ve beta-karoten açısından zengin gıdalar (örneğin yeşil yapraklı sebzeler, turunçgiller, havuç) tercih edilmelidir.
Sigara ve alkolün oluşturduğu hasarı telafi etmek için yeterli protein alımı da önemlidir.
Ağız Hijyenine Özen Gösterme:
Sigara diş ve diş etlerinin sağlığını olumsuz etkiler, plak ve tartar oluşumunu hızlandırır. Bu nedenle düzenli diş fırçalama, diş ipi kullanımı ve gerektiğinde profesyonel temizlik (detartraj) yapılması, mukozal yüzeydeki irritasyonu azaltır.
Alkol tüketimi sonrasında oluşan asidik ortamın nötralize edilmesi için bol su içmek ve ağız çalkalamak da faydalı olabilir.
Koruyucu Ek Önlemler:
Bazı durumlarda, doktorlar veya diş hekimleri “prekanseröz lezyon” tespit edebilir. Böyle bir durumda lezyonu takip etmek veya erken aşamada cerrahi müdahaleyle almak ileri evre kanser riskini önemli ölçüde düşürür.
Ayrıca HPV aşısı gibi önlemler farklı tipteki ağız ve boğaz kanserlerinin önlenmesinde destekleyici olabilir.
Unutulmamalıdır ki hiçbir önlem, sigara ve alkolün bırakılması kadar etkili değildir! Sigara içenler ve alkol tüketenler, bu alışkanlıkları bıraktıktan sadece birkaç yıl sonra dahi ağız kanseri risklerinin kademeli olarak düştüğünü bilimsel çalışmalarda görebilirler. Risk, tamamen hiç kullanmamış bir kişininkiyle eşit seviyeye hemen inmez ama ciddi bir azalma olduğu kesindir.
1978 yılından Malatya da doğan Murat Topdağ ilk ve orta öğrenimini tamamladıktan sonra lise eğitimini İstanbul da yapmış ve üniversite eğitimini Cerrahpaşa Tıp Fakültesi İngilizce bölümünde bitirmiştir. 2004 yılında Kocaeli Üniversitesi Kulak Burun Boğaz Anabilim dalında uzmanlık eğitimine başlayan Murat Topdağ 2017 yılına kadar burada çeşitli görevlerde bulunarak eğitim ve akademik hayatına devam etmiştir. 2017-2022 yılları arasında Acıbadem Altunizade hastanesinde çalışan Prof.Dr. Murat Topdağ evli ve 2 çocuk babası olup 2022 yılından itibaren kendi kliniğinde hastalarına hizmet vermeye devam etmektedir.