Carcinoembryonic antigen (CEA), vücudumuzdaki bazı hücrelerin salgıladığı bir protein yapısında olup genellikle düşük seviyelerde bulunur. “Peki bu protein tam olarak ne işe yarar ve neden zaman zaman yükselebilir?” diye merak ediyor olabilirsiniz. En yalın hâliyle CEA, çoğu zaman bir “alarm zili” olarak düşünülür. Vücuttaki pek çok hastalığın, özellikle de kanserlerin teşhis ve takibinde ipuçları sağlayan bu madde, aynı zamanda kanser dışı koşulların da yol açtığı karmaşık bir tablonun içinde yer alabilir. Sigara içmekten tutun da karaciğer hastalıklarına, hatta stres ve enfeksiyonlara kadar pek çok etken CEA düzeylerinde dalgalanmalara neden olabilir. Dolayısıyla “CEA yüksek çıktığında mutlaka kanser var” diyemediğimiz gibi, “CEA normal diye de her şey yolunda” sonucuna hemen varmamak gerekir.
CEA Nedir ve CEA Düzeylerini Anlamak Neden Önemlidir?
CEA, Türkçede kısaca “karsinoembriyonik antijen” olarak anılan, hücrelerin birbirine tutunmasına yardımcı bir protein ailesidir. Bu madde, adında geçen “embriyonik” ifadesinden de anlaşılacağı gibi, anne karnındaki bebeklerin gelişimi sırasında daha yüksek oranlarda üretilirken, yetişkin sağlıklı bireylerde çok düşük seviyelerde bulunur. Dolayısıyla yetişkin bir insanın kanında yüksek düzeyde CEA görüldüğünde hemen “Bir şey var mı acaba?” diye şüphelenilir. Örneğin evinizde yangın alarmı kuruludur ama gündelik yaşamda genellikle çalmaz. Ne zaman ki mutfakta aşırı duman çıkar ya da gerçek bir yangın tehdidi oluşur, işte o zaman alarm devreye girer. CEA’ya bu alarm benzetmesiyle yaklaşabilirsiniz.
Kan tahlillerinde CEA ölçümü sıklıkla nanogram/mL (ng/mL) birimiyle belirtilir. Genellikle 0–2.5 ng/mL arası değerler “normal” olarak kabul edilse de her laboratuvarın kendine göre bir referans aralığı vardır. Bazılarında bu üst limit 3 ya da 5 ng/mL olarak da tanımlanabilir. Önemli olan CEA seviyelerinin tek başına kesin teşhis aracı olmayıp, bir rehber işlevi görmesidir. Yani doktorlar CEA sonucuna bakarak hastanın sigara alışkanlığı, karaciğer fonksiyonları veya herhangi bir iltihaplı bağırsak hastalığı olup olmadığını da göz önünde bulundurur.
CEA düzeylerini anlamak, özellikle kanser takibinde çok kritik bir rol oynar. Diyelim ki bir kişi kolon kanseri teşhisi aldı ve tedavi gördü. Tedavi sürecindeki CEA seviyelerinin zaman içindeki değişimi, tedavinin işe yarayıp yaramadığını göstermede kılavuz olabilir. Eğer CEA düzeyinde düşüş görülüyorsa bu genellikle olumlu bir işarettir. Ancak düzeyler aniden yükselmeye başlarsa, hastalığın tekrar nüksetmesinden veya başka bir komplikasyondan şüphelenilir. İşte bu nedenle “CEA nedir?” sorusunun yanıtı, yalnızca teorik bir bilgiden öte, klinik pratikte sık kullanılan önemli bir araç olarak karşımıza çıkar.
Bunun yanı sıra CEA yalnızca kanserlerde değil çeşitli kronik inflamasyon durumlarında, sigara içenlerde ve hatta bazı metabolik bozukluklarda da yükselebilir. Bu da “CEA yükselmişse kesin kanser var” gibi bir yaklaşımın yanlış olabileceğini hatırlatır. Her alarm sesi gerçek yangına işaret etmez; bazen sarsıntı, toz ya da ufak bir duman bile alarmı çalıştırabilir. Bu benzetme, vücudun CEA üretimini tetikleyen farklı etmenleri gözümüzde canlandırmayı kolaylaştırır.
CEA Düzeylerini Yükselten Durumlar Nelerdir?
CEA yüksekliği çoğu zaman bir sis perdesi gibi karşımıza çıkabilir, çünkü tek bir nedene işaret etmek zordur. İnsan vücudu çok dinamik bir yapıya sahiptir ve CEA da bu sistemin içinde pek çok faktörden etkilenir. Ana hatlarıyla bakıldığında, kanserli hastalıklarda yükseliş gösterebilen CEA, bunun dışında birçok “iyi huylu” veya neoplastik olmayan durumda da artabilir.
Örneğin karaciğer hastalıkları bu tabloya sıklıkla katkıda bulunur. Karaciğer, kanımızdaki birçok maddenin temizlenmesinden ve düzenlenmesinden sorumlu olduğu için, fonksiyon bozukluğu olduğunda CEA’yı yeterince arındıramayabilir. Bunun dışında, inflamatuar bağırsak hastalıkları (Crohn hastalığı, ülseratif kolit), pankreatit, çeşitli enfeksiyonlar ve hatta sigara kullanımı da CEA yükselmesine zemin hazırlar. Bu durumların her birinde, vücut “yangın alarmı” tetiklenmiş gibi bir tablo ortaya koyar ama bazen bu “yangın” kanser olmadığı halde CEA alarmını aktif hâle getirir. Bu yüzden CEA test sonuçlarını tek başına ele almak yanıltıcı olabilir.
Stres faktörü de vücudumuzun bağışıklık ve metabolik sistemlerini etkileyerek CEA seviyelerinde dalgalanmalara neden olabilir. Akut veya kronik stres sırasında artan hormon düzeyleri, enflamasyon belirteçlerini tetikleyebilir ve bu da CEA’da hafif yükselmelere sebep olabilir. Ayrıca böbrek fonksiyon bozuklukları, özellikle ileri evre kronik böbrek hastalığı, kanı temizleme sürecini aksattığı için CEA’nın dolaşımda daha uzun süre kalmasına yol açabilir. Kısacası CEA yükselmesi, tek başına korkutucu bir senaryo olmak zorunda değil. Önemli olan hangi kapının zili çaldığını bilmek ve buna göre diğer araştırmaları yapmak.
Sigara Kullanımı CEA Düzeylerini Yükseltebilir mi?
Sigara dumanı, yalnızca akciğerlerimizde değil aynı zamanda bütün vücudumuzda bir dizi etki yaratır. Daha kolay anlaşılması için şöyle bir benzetme yapalım: Sigaranın içindeki kimyasal maddeler, evinizin içinde sürekli tüten bir duman makinesi gibidir. Bu duman makinesinin oluşturduğu sis, yalnızca evin içindeki havayı kirletmekle kalmaz, aynı zamanda alarm sistemlerini de yanlışlıkla devreye sokabilir. İşte CEA da bu alarmlardan biridir. Sigara kullanımı, akciğer dokularında ve genel anlamda vücudun savunma sisteminde kronik bir tahrişe ve inflamasyona sebep olur. Bu tablo bağışıklık sistemimizin çeşitli aracılar salgılamasına ve hücrelerin alışılmışın dışında yanıtlar vermesine yol açar.
Bilimsel çalışmalar da göstermiştir ki sigara içenlerin ortalama CEA düzeyleri, içmeyenlere kıyasla belirgin şekilde daha yüksektir. Bazı araştırmalar, günde 30 veya daha fazla sigara tüketen kişilerin CEA seviyelerinde, içmeyenlere göre iki katına varan artışlar tespit etmiştir. Dahası, uzun yıllar devam eden sigara alışkanlığı, bu seviyeleri daha da yükseltebilir. Yani sigara kullanımı, CEA testinin yorumlanmasını bir miktar karmaşık hâle getirir. Çünkü bazen doktora “CEA’nız yüksek çıktı” denildiğinde, kişinin ilk aklına “Kanserim mi acaba?” sorusu gelir. Ancak sigara içen biriyseniz, CEA seviyenizdeki bu yükseklik sigaranın tetiklediği kronik inflamasyon ve dokular üzerindeki tahribatın bir yansıması da olabilir.
Sigara bırakıldığında, tıpkı evin pencerelerini açıp dumanı çıkarmak gibi, vücuttaki bu etkinin yavaş yavaş azaldığını gösteren çalışmalar da vardır. Tamamen normal sınırlara ne kadar sürede dönülebileceği kişiden kişiye değişse de genel olarak sigarayı bırakmak, CEA’nın daha gerçekçi ve sağlıklı bir aralıkta izlenmesine olanak sağlar. Elbette bu hem kanser taramasında hem de diğer hastalıkların teşhis sürecinde daha doğru bir resim elde etmenize destek olur.
Enfeksiyonlar CEA Düzeylerinin Yükselmesinde Ne Rol Oynar?
Vücudumuz enfeksiyonlarla mücadele ederken, birçok biyokimyasal süreç aynı anda devreye girer. Bir virüs ya da bakteri kapımızı çaldığında, tıpkı evde istenmeyen bir misafir varmışçasına, savunma sistemlerimiz ayaklanır ve tehlikeyi bertaraf etmeye çalışır. Bu esnada, hücre hasarı ve dokuda iltihaplanma yaratan etkenlerden dolayı CEA düzeyinde de geçici yükselmeler görülebilir.
Örnek olarak SARS-CoV-2 gibi geniş çaplı vücut tepkisine sebep olan virüsler, sadece akciğerlerde değil diğer organlarda da fonksiyon bozukluklarına, dokuların zarar görmesine ve bağışıklık yanıtının aşırı uyarılmasına neden olabilir. Bu tür durumlar kan testlerinde pek çok parametrenin alışılmadık değerler almasına yol açar. CEA da bu parametrelerden biri olup, enfeksiyonun şiddetine ve kişisel yatkınlıklara bağlı olarak bir miktar yükselebilir.
Helicobacter pylori ile kronik mide enfeksiyonu yaşayanlarda ya da kronik viral hepatit (örneğin Hepatit B veya C) gibi uzun soluklu karaciğer hastalıklarına sebep olan enfeksiyonlarda da benzer tablolarla karşılaşılabilir. Karaciğerdeki iltihaplanma ve yara dokusu, CEA’nın vücuttan yeterince temizlenmesini engelleyebilir. Sonuç olarak laboratuvar sonuçlarında CEA yüksek çıkabilir.
Aynı şekilde akciğer enfeksiyonlarının, özellikle de kronikleşmiş veya sık tekrarlayan bronşit ve zatürre durumlarının, akciğer dokusunu tahriş ederek CEA üzerinde hafif yükseltici bir etki yapabileceği öne sürülmektedir. Özellikle kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) tanılı bireylerde, sürekli tahriş ve iltihap hali sebebiyle CEA daha yüksekte seyredebilir. Bu nedenle herhangi bir enfeksiyon sürecindeyken CEA testi yapılıp yüksek sonuç alındığında hemen paniğe kapılmamak, tabloyu bütüncül bir şekilde değerlendirmek önemlidir. Enfeksiyon kontrol altına alındıktan veya iyileştikten bir süre sonra tekrarlanan ölçümlerde CEA’nın normale dönme ihtimali hayli yüksektir.
İnflamatuar Bağırsak Hastalıkları CEA Düzeylerini Nasıl Etkiler?
İnflamatuar bağırsak hastalıkları (İBH), örneğin ülseratif kolit ve Crohn hastalığı, bağırsak duvarında kronik yangıya sebep olarak belirti verir. Bu yangı, bağırsak mukozasında sürekli bir tahriş ve yenilenme döngüsü yaratır. CEA da bağırsak epitel hücrelerinde üretilebilen bir madde olduğu için, bu dokuların iltihaplanması sırasında kana karışarak düzeylerinde hafif ya da orta dereceli yükselmeler meydana getirebilir.
Burada şöyle bir tablo hayal edebiliriz: Bağırsaklar, tarladaki verimli toprak gibidir; düzenli olarak kendini yeniler, hasat zamanı gelir ve gider. Ancak İBH söz konusu olduğunda, tarlada sürekli bir yangın çıkar, toprağın bir kısmı yanar, sonra tekrar yeşerir, sonra bir daha tutuşur. Bu döngü sırasında ortama daha fazla “yanık kalıntısı” yani iltihaplanma ürünleri salınır. Sonuçta CEA dâhil olmak üzere bazı protein seviyeleri, normalden yüksek saptanabilir.
Öte yandan İBH’li her hastada CEA yüksekliği beklemek doğru olmaz. Bazı hastalarda değer normal aralıklarda kalabilir, bazılarında ise yalnızca alevlenme dönemlerinde yükselir. Eğer İBH uzun süreli ve yaygın tutulumu olan bir hastalık formuna sahipse, kanser riski de bir miktar artar. Ancak tek bir CEA ölçümüyle “Bu hasta kanser oldu mu?” ya da “İBH kaynaklı mı?” şeklinde net yargıda bulunmak zordur. Genellikle tekrarlayan testler, hastanın genel klinik bulguları ve ek tetkik sonuçlarıyla birlikte değerlendirildiğinde anlam kazanır. Yani yine “alarm sistemi” benzetmesine dönecek olursak, ortada bir alev görüyor olabiliriz, ancak bu her zaman büyük bir yangın değil bazen küçük bir kıvılcım da olabilir.
Pankreatit CEA Düzeylerinde Artışa Neden Olabilir mi?
Pankreas, sindirimde anahtar rol oynayan enzimlerin ve bazı hormonların üretildiği müthiş bir organdır. Ancak pankreas iltihaplandığında, yani pankreatit geliştiğinde, tıpkı sıkışmış bir musluğun aniden tazyikle su fışkırtmasına benzer şekilde çeşitli maddeler kana karışabilir. CEA da bu maddelerden biri olabilir. Özellikle kronik pankreatit, uzun süreli iltihap ve doku hasarı yaratarak CEA’nın dönemsel veya sürekli şekilde yükselmesine yol açabilir.
Kronik pankreatitte pankreas dokusu, sert yara dokusuna dönüşür ve normal işlevlerini yerine getirmekte zorlanır. Bu süreçte sindirim enzimleri yeterli seviyede üretilemezken, iltihap ve hasar göstergeleri artar. Araştırmalar, kronik pankreatitli hastaların bir kısmında CEA’nın normalden yüksek seyrettiğini işaret eder. Bununla birlikte akut pankreatitte daha sınırlı ya da geçici yükselmeler görülebilir. Burada esas sorun, pankreas kanseriyle pankreatitin bazen benzer belirtiler göstermesidir. Her ikisinde de karın ağrısı, sindirim bozukluğu gibi semptomlar olabilir. CEA yüksekse ve hastada pankreas kaynaklı şikâyetler varsa, bu durumun iltihaptan mı yoksa bir tümörden mi kaynaklandığını anlamak için ek tetkiklere başvurmak gerekebilir.
Diğer yandan pankreatit sebebiyle hafif yükselmiş CEA tek başına büyük bir panik sebebi olmamalıdır. Çünkü bu yükselme, sadece pankreas dokusundaki travmaya veya iltihaba işaret ediyor olabilir. Bu nedenle pankreatit tanısıyla takip edilen bir hastada CEA’nın nasıl değiştiğini gözlemek ve gerektiğinde ileri görüntüleme yöntemleriyle pankreasın yapısını incelemek son derece önemlidir.
Karaciğer Hastalığı ile Yüksek CEA Düzeyleri Arasında Ne İlişki Vardır?
Karaciğer, vücudumuzun en büyük organlarından biridir ve “temizlik işçisi” olarak da tanımlanabilir. Kanımızdaki toksinleri, atıkları ve kullanılmayan maddeleri yakalayıp süzerek dışarı atmamıza yardımcı olur. CEA gibi proteinlerin de dolaşımdan uzaklaştırılmasında karaciğerin rolü büyüktür. Ancak karaciğer hastalandığında, bu büyük fabrika verimli çalışamayabilir. Alın size fabrika üretim bandındaki bir aksama örneği: Malzemeler işlenip dışarı atılması gerektiği hâlde, bant durduğu için ürünler ortalıkta birikir. Bu ürünlerden biri de CEA olabilir.
Hepatit, karaciğer yağlanması, alkole bağlı karaciğer hasarı, ilaçlara bağlı toksik etkiler veya primer biliyer siroz gibi kronik durumlar karaciğerin işleyişini belirgin şekilde bozar. Sonuçta CEA vücutta daha uzun süre kalır ve testlerde yüksek değerler gözlenir. Bazı araştırmalar, kronik karaciğer hastalığı olan bireylerin yarıdan fazlasında normalin üzerinde CEA değerleri tespit edilebildiğini ortaya koymuştur. Elbette bu her yüksek CEA’nın karaciğer hastalığına işaret ettiği anlamına gelmez, ama karaciğer işlev bozuklukları söz konusu olduğunda da CEA’nın yanıltıcı veya beklenmeyen şekilde yüksek çıkabileceğini akılda tutmak önemlidir.
Akut karaciğer hasarlarında, örneğin ani gelişen ilaç toksisitesi veya akut viral hepatit gibi durumlarda, vücut hızla savunma mekanizmalarını devreye sokar. Bu sırada karaciğer hücrelerinin hasarı sonucu kısa süreli CEA artışları görülebilir. Ancak asıl dikkat çekici noktalar genellikle kronik süreçlerde ortaya çıkar. Yani karaciğerin uzun zaman dilimi içerisinde hasar gördüğü, tamir ve yenilenme mekanizmalarının tükenme noktasına yaklaştığı durumlarda, CEA’da belirgin yükselmeler fark edilebilir. Burada önemli olan doktorun diğer karaciğer enzimlerini (ALT, AST, GGT vb.) ve hastanın klinik belirtilerini de değerlendirmesidir. Sonuçta alarmın çalma nedeni bir fabrikadaki yangından mı, yoksa geçici bir elektrik kesintisinden mi kaynaklanıyor, bunu anlamak için farklı noktaları aynı anda incelemek gerekir.
Siroz CEA Düzeylerini Etkiler mi?
Siroz, karaciğerin ilerleyici yara dokusuyla kaplanıp işlevlerini büyük oranda yitirdiği ciddi bir tablodur. Tıpkı sürekli sel baskınına uğramış bir arazide, toprak artık eskisi gibi verimli kalamayabilir. Karaciğerin enzimleri üretememesi, toksinleri temizleyememesi ve protein sentezini düzenleyememesi gibi sorunlar ortaya çıkar. Bu koşullar, “karaciğer yetmezliği” denen durumu geliştirerek metabolik dengelerin altüst olmasına neden olabilir. Sirozda CEA yüksekliği de buna benzer bir mekanizmayla ilişkili olur: Karaciğer, CEA’yı kandan temizleme kapasitesini kaybettiğinde bu değerler yükselişe geçer.
Örneğin alkolik siroz ya da viral hepatitlere bağlı siroz durumunda, hastaların belirgin oranda bir kısmında CEA seviyeleri normalin üzerine çıkabilir. Ancak bu yükseklik çoğu zaman kanserlerde görülen dramatik artışlar kadar olmadığından, “10–15 ng/mL” aralığı gibi daha hafif veya orta derecede bir artış şeklinde tanımlanabilir. Elbette istisnai durumlar da vardır; bazı hastalarda bu değerler daha da yüksek saptanabilir.
Yine de sirozlu bir kişinin CEA değerinin yüksek çıkması, her zaman korkulması gereken bir tablo anlamına gelmeyebilir. Bunun sebebi, dediğimiz gibi vücudun detoks mekanizmasının bozulmuş olmasıdır. Fakat sirozu olan hastalarda karaciğer kanseri gelişme riski, sirozu olmayan popülasyona göre daha fazladır. Dolayısıyla CEA’nın tek başına değil ultrason, MR, tomografi gibi görüntüleme yöntemleriyle ve diğer tümör belirteçleriyle (örneğin alfa-fetoprotein, AFP) birlikte değerlendirilmesi gerekir. Yani sirozda CEA yüksekliği, bir sonuca varmadan önce mutlaka ek tetkiklerle desteklenmesi gereken bir uyarı sinyali olarak düşünülebilir.
CEA Düzeylerini Yükselten İyi Huylu (Non-Kanser) Durumlar Var mıdır?
Evet, var. Aslında yukarıda bahsettiğimiz durumların büyük bir kısmı zaten kanser dışı koşulları kapsar. Fakat daha spesifik örnekler de verecek olursak, mide-bağırsak sistemine ilişkin gastrit veya peptik ülser gibi durumlar lokal tahriş ve iltihap sonucunda CEA’da hafif artışlar yapabilir. Divertikülit, apandisit veya bağırsak tıkanıklığı gibi akut durumlar da geçici yükselmelerle sonuçlanabilir. Burada akılda tutulması gereken nokta, bu yükselişlerin sıklıkla kanserlerde olduğu kadar dramatik olmamasıdır. Yani birkaç birim artış olabilir, ama bu kadar.
Benign (iyi huylu) tümörler veya polipler de bazen CEA seviyesinin yükselebildiği durumlar arasındadır. Özellikle kalın bağırsakta polip varlığı, CEA üzerinde hafif etkilere sahip olabilir. Bu durum polipin yapısı, boyutu ve sayısı gibi faktörlere bağlıdır. Kanserleşme potansiyeli taşıyan polipler bu değerde daha belirgin bir yükselmeye neden olabilirken, tamamen iyi huylu olanlarda artış genellikle sınırlı kalır.
Ayrıca obezite, diyabet ve metabolik sendrom gibi kronik problemlerin, sistemik inflamasyonu tetiklemesi yoluyla CEA seviyesini hafif de olsa yukarı çekebileceği düşünülmektedir. Vücutta biriken fazla yağ doku, inflamatuar moleküllerin üretimini artırabilir ve bu durumun bir yansıması olarak CEA’da da artış gözlenebilir. Bir diğer nokta ise kronik böbrek hastalıklarıdır. Böbrekler, karaciğer gibi, kandaki çeşitli maddelerin süzülmesi ve atıkların uzaklaştırılmasında rol oynar. Böbreklerin görevini tam yapamaması hâlinde, CEA da dahil olmak üzere birçok maddede artış görülebilir. Sonuç olarak CEA testi yaptırıp hafifçe yüksek bir değer aldığınızda, bunun çok çeşitli iyi huylu sebeplere dayanabileceğini bilmek, gereksiz endişeleri önlemeye yardımcı olacaktır.
Gebelik Kadınlarda CEA Düzeylerini Nasıl Etkiler?
Gebelik, vücudun neredeyse tüm sistemlerinin yeniden düzenlendiği, hormon seviyelerinin baştan aşağı değiştiği özel bir süreçtir. Ancak bu köklü değişimlerin tüm tümör belirteçlerini etkilediğini söylemek doğru olmaz. Örneğin CA-125 gibi bazı markerlar gebelikte belirgin şekilde artabilirken, CEA düzeylerinin gebelikten çok fazla etkilenmediği bilinmektedir. Yine de bu durum her kadında birebir aynı olacaktır diyemeyiz; çünkü gebeliğin ilerleyen dönemlerinde ufak tefek değişiklikler yaşanabilir.
Gebelikte kan plazma hacminin artması, bazı proteinlerin kanda seyreltici bir etki altında kalmasına neden olabilir. Dolayısıyla bazı kadınlarda, CEA beklenenden biraz düşük ya da yüksek saptanabilir. Ancak bu dalgalanmalar genelde normal referans aralıkları içinde kalır. Üçüncü trimesterde (28. haftadan sonra) yapılan bazı çalışmalarda, CEA seviyesinde hafif bir yükselme rapor edilmiştir. Bunun muhtemel nedenleri arasında, plasental hormon değişiklikleri ve anne vücudunun farklı dokularında yeniden yapılanma süreçleri sayılabilir.
Öte yandan gebelik sırasında kanser şüphesi sebebiyle CEA testi yapılması gibi özel durumlarda, elbette diğer olası sebepler de değerlendirilir. Çünkü anne adayının vücudundaki metabolik dönüşümler, pek çok parametreyi karmaşık hâle getirebilir. Yine de uzmanlar, CA-125 gibi daha belirgin yükselen markerların aksine CEA’nın bu dönemde çok büyük dalgalanmalar göstermediği konusunda hemfikirdir. Dolayısıyla gebelik sürecinde CEA değeri, çoğunlukla “sakin” seyreder ve kayda değer bir anormallik gözlenmedikçe ciddi bir endişe yaratmaz.
Yüksek CEA Düzeyleri Hangi Kanser Türleriyle İlişkilidir?
CEA denince akla ilk gelen kanser türü çoğu zaman kolorektal kanserdir. Kolorektal kanser, yani kalın bağırsak ve rektum bölgesini etkileyen tümörler, CEA’nın en yaygın ilişki kurduğu kanser grubudur. Bunun nedeni, bu bölgedeki hücrelerin CEA üretimini artırmaya yatkın olması ve kan dolaşımına kolayca salınabilmesidir. Hastalığın ileri evrelerinde veya metastaz durumlarında, CEA düzeylerinde dramatik sıçramalar gözlenebilir.
Ancak CEA yalnızca kolorektal kanserle sınırlı değildir. Örneğin akciğer kanseri vakalarında özellikle adenokarsinom tipinde CEA yükselmeleri gözlenir. Mide, pankreas ve meme kanserlerinde de CEA değerleri anlamlı derecede artış gösterebilir. Hatta bazı karaciğer metastazlarında, primer tümör başka bir organda olsa bile karaciğerin etkilendiği durumlarda, CEA’nın kanda yüksek seviyelere ulaştığı görülür. Bu sebeple, “CEA = kolon kanseri göstergesidir” demek eksik bir yargı olacaktır; aslında birçok adenokarsinom (bez yapılı dokulardan kaynaklanan) türünde CEA yükselebilir.
Özellikle pankreas kanserinde CEA ve CA 19-9 gibi markerların birlikte değerlendirildiği görülür. Meme kanserinde ise CEA, CA 15-3 veya CA 27-29 gibi diğer belirteçlerle beraber incelenebilir. Buradaki amaç tek başına CEA’ya bakıp hastaya teşhis koymaktan ziyade, CEA’nın diğer biyobelirteçler ve görüntüleme yöntemleriyle birlikte nasıl bir tablo çizdiğini anlamaktır. Çünkü bazen CEA normal seyrederken, farklı bir tümör belirteci yükselebilir. Bu yüzden uzmanlar, her kanser türünde en doğru kombine yaklaşımın hangisi olduğunu belirler. Yani CEA, kanserin “ortak dili” gibi düşünebileceğimiz bir parametre olup, bu dili tam manasıyla anlamak için diğer “kelime ve cümleleri” de (farklı test ve görüntüleme sonuçlarını) bilmek gerekir.
CEA Düzeylerini İzlemek, Tekrarlayan Kolorektal Kanseri Tespit Etmeye Yardımcı Olabilir mi?
Bir kanser hastası düşünelim: Tedavisini oldu, cerrahi müdahale, kemoterapi veya radyoterapi gibi yöntemlerle tümör dokusu büyük ölçüde kontrol altına alındı. Bu hastada “Tekrarlar mı?” endişesi hep vardır. İşte CEA’yı izlemek, tam da bu noktada devreye girer. Çünkü kolorektal kanserde, tümör dokusunun CEA üretme kapasitesi yüksektir. Eğer ameliyat sonrasında ya da tedaviler tamamlandıktan sonra düzenli aralıklarla CEA takibi yapılır ve değerlerin sürekli normal seyirde olduğu görülürse, bu olumlu bir işaret sayılabilir.
Bunun yanı sıra CEA’da ani bir yükselme olması, tekrarlama (rekürrens) şüphesini güçlendirir. Çoğu zaman hekimler, CEA değeri birkaç birim yükseldiğinde hemen ek tetkiklere başvurur: Radyolojik incelemeler, kolonoskopi veya ek kan testleri ile tümörün tekrar ortaya çıkıp çıkmadığı araştırılır. Bu yaklaşım erken tespit açısından çok büyük avantaj sağlar. Çünkü kanser nüksettiğinde, her zaman hemen belirti vermeyebilir. Hasta “Ben kendimi gayet iyi hissediyorum” derken bile, tümör hücreleri sinsi sinsi çoğalıyor olabilir. CEA ise kanserin bu sinsi ilerlemesine erken dönemde ışık tutabilen bir rehber niteliğindedir.
Yapılan araştırmalara göre, kolorektal kanser tedavisinden sonra yükselen CEA, hastalığın dönüşü konusunda sıklıkla haklı bir alarm verir. Ancak bazı vakalarda “yalancı pozitiflik” ya da diğer etkenlere bağlı yükselmeler de söz konusu olabilir. Yani CEA yükseldi diye mutlaka kanser nüksetti anlamına gelmez. Ama bu durumda vakit kaybetmeden daha detaylı inceleme ve takip yapmak hayat kurtarıcı olabilir. Kısaca özetlemek gerekirse, CEA takibi, özellikle kolorektal kanserin tekrarlama riskini gözetim altında tutmak için güvenilir bir “telsiz” gibidir. Telsizden gelen sinyalin yüksekliği ise çoğunlukla ya yeni bir tehlikeye ya da geçici bir parazite işaret eder. Hangisi olduğunu anlamak için ek incelemeler şarttır.
CEA Düzeyleriniz Yüksekse Ne Yapmalısınız?
CEA test sonucunuz beklenen aralıktan yüksek çıktığında, akla ilk gelen endişe genellikle kanser olur. Ancak gördüğünüz gibi, tablo bundan çok daha karmaşıktır. İlk yapılması gereken, bu yükselmenin kaynağına yönelik kapsamlı bir değerlendirmedir. Örneğin sigara kullanma alışkanlığınız varsa, bunun zaten CEA’yı artırabileceğini bilerek hareket etmek faydalı olacaktır. Keza karaciğer fonksiyon testleriniz, inflamatuar bağırsak hastalıkları konusunda herhangi bir belirti veya geçmişiniz, böbrek fonksiyonlarınız, pankreatit geçirmiş olmanız gibi etmenler de mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır.
Eğer kanser öykünüz yoksa ve CEA’da hafif bir yükselme saptandıysa, takip amaçlı testin tekrarlanması sık başvurulan bir yöntemdir. Doktorlar genellikle belirli bir süre sonra CEA’yı yeniden ölçerek düzeyin sabit mi kaldığını, azaldığını mı yoksa artmaya devam mı ettiğini görmek isterler. Aynı zamanda karaciğer enzimleri (AST, ALT, GGT) ve böbrek fonksiyon testleri (üre, kreatinin), tam kan sayımı gibi laboratuvar incelemeleri de yapılabilir. Gerekli görüldüğünde ultrason, tomografi, MR veya endoskopik tetkikler gibi ileri görüntüleme yöntemleriyle olası bir kitle ya da patolojik süreç araştırılır.
Kanser tedavisi görmüş biriyseniz ve kontrol amaçlı CEA testi yaptırdıysanız, düzeyde belirgin bir artış varsa doktorlar potansiyel nüks veya metastaz açısından detaylı tetkikler önerebilir. Buna karşılık, az da olsa iyi huylu sebeplerin hâlâ olasılık dahilinde olduğunu unutmamak gerekir. Dolayısıyla tek bir değere bakarak kesin kanıya varmak yerine, bu değerin zaman içindeki seyrini izlemek ve diğer tıbbi bulgularla desteklemek gerekir.
Doç.Dr.İsmail SERT, Ege Üniversitesi, Tıp fakültesi’nden mezun olduktan sonra Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Genel Cerrahi kliniğinde uzmanlık eğitimini tamamladı. Uzmanlık Eğitimi sırasında 6 ay süreyle İsviçre, Cenevre Üniversitesi Hastanesi’ nde pankreas adacık hücre nakli, karaciğer nakli ve böbrek nakli, karaciğer pankreas cerrahisi konularında eğitim aldı.